Ilustracja 10 Archetyptura Czasu Andrzeja Głowackiego

Źródło: https://www.facebook.com/archetyptura

zobacz odcinek pierwszy

zobacz odcinek drugi

Zabawy treścią – przykłady współczesnej książki artystycznej (I)

Książka w postaci tradycyjnej to połączone elementy okładki i kompletu składek połączonych na grzbiecie.(12) O popularności i zaczytaniu świadczą przetarcia na grzbiecie, zagięte rogi, nie rzadko również plamy z napojów, które towarzyszą czytelnikowi podczas relaksu. Proces czytania dla wielu to odpoczynek od codzienności, możliwość przeniesienia się w rzeczywistość alternatywną. Dawniej taką funkcję pełniły opowieści snute przez baby i dziadów, legendy, historie przekazywane z ust do ust. „Doświadczenie lektury i kontaktu z językiem odbywało się bardzo długo za pomocą ucha; ono też było naszą pierwszą »ścieżką dostępu do mowy«”.(13) To dzięki obserwacji i słuchania uczymy się mowy, już jako czteroletnie dzieci posiadamy  wiedzę o zasadach gramatycznych ojczystego języka, które później w naturalny sposób wykorzystujemy podczas mowy i pisma. Zasób słownictwa z kolei powiększamy zarówno ze źródeł zasłyszanych, jak i pisanych.

Vandendorpe pisze, że tekst pozbawiony jest wymiaru intymnego, który był możliwy podczas przekazu ustnego dzięki osobowości lektora, manierze głosu, pauzom, budowaniu napięcia.(14) Można tu mówić o pośredniej personalizacji, bo to nie słuchacz decydował o wyglądzie tekstu ale lektor. Jednak istnieje niebezpieczeństwo, że ucierpi na tym sama konstrukcja treści. Karol Głombiowski zauważa, że język mówiony wykorzystuje uboższe słownictwo oraz prostsze konstrukcje stylistyczne gdyż mobilizuje się przy wykorzystywaniu intonacji a nie środków językowych właśnie.(15)

Jeszcze mniej korzystnie tekst wygląda, gdy sprowadzimy go do środowiska elektronicznego. Mimo, że jest on zapisany i posiada większą ekspresywność niż wypowiedź ustna(16), to teksty internetowe prowadzą często do rozproszenia. Zamiast integrować mnożą idee i możliwe odnośniki odsuwając myśl czytelnika od pierwotnego konceptu co może umniejszać wartość użytych figur stylistycznych i bogactwa leksykalnego. Owe treści mogą się nawet wydawać nieprzejrzyste i niepotrzebne. Jednak samo określenie tekst, które pochodzi z łacińskiego textus i oznacza „tkanie, snucie, przeplatanie” sugeruje przeplatanie się wątków i dyskredytuje sztywną linearność czytania, mimo istniejącego przeświadczenia, że lektura jest najbardziej udana, gdy przebiega w procesie linearnym.(17) Daje to zatem spore pole do popisu dla budowania treści w niekonwencjonalny i spersonalizowany sposób.

Personalizacja i dostosowanie treści do indywidualnych potrzeb to obecnie wiodący trend zwłaszcza w świecie nowych technologii. Trend ten dogonił również książki. Czy personalizacja książki jest w ogóle możliwa?

Może to być kłopotliwe. Po pierwsze z powodu norm przyjętych w świecie wydawniczym, po drugie z chęci przedstawienia treści „w sposób jak najprzystępniejszy dla czytelnika”. (18) Jednak interpretacja zależna jest już jedynie od czytelnika. „Czytając, wymyślam.”(19)  pisze Tadeusz Nyczek w komentarzu do wystawy współczesnej polskiej sztuki książki.

Andrzej Głowacki przeciera szlaki do nowego wymiary odbioru książki. Projekt Głowackiego założył, że można wydać książkę bez słów a personalizacji tekstu dokona sam czytelnik. I tak oto powstała „pierwsza polska książka z dziedziny literatury pięknej zapisana graficznym językiem QR-kodów.”(20) QR kod służy do kodowania znaków numerycznych i alfanumerycznych tak, aby można je było szybko odczytać przy użyciu specjalnego narzędzia, skanera.(21)  Początkowo usprawniał transport przesyłek, dziś pozwala na przesyłanie treści książki.

Ilustracja 11 Archetyptura Czasu Andrzeja Głowackiego

Źródło: Archetyptura – Andrzej Głowacki, W: Facebook [online] https://www.facebook.com/archetyptura

Ilustracja 12 Skanowanie książki w QR kodach

Źródło: Archetyptura – Andrzej Głowacki, W: Facebook [online], https://www.facebook.com/archetyptura

Ten eksperyment, tu bez ogródek można użyć tego stwierdzenia, angażuje czytelników w sposób totalny. To czytelnik musi zaangażować się w tworzenie treści od początku do końca, począwszy od zeskanowania kodu, poprzez przeczytanie tekstu, zapisków dni, po przedstawieniu go, często w tradycyjny sposób, na papierze, lecz w formie nietradycyjnej. I tak oto książka bez słów, która w swej formie mogłaby „przeczyć samej istocie książki”(22) staje się reprezentantem wyobraźni jej czytelników.

          Ilustracja 13 Przykład personalizacji książki Andrzeja Głowackiego

    Źródło: Archetyptura – Andrzej Głowacki, W: Facebook [online], https://www.facebook.com/archetyptura

Dowody kreatywności i indywidualnego odbioru lektury można podziwiać na profilu owego eksperymentu na platformie Facebook(23) i kreacjom tym zdecydowanie nie można odmówić ekspresywności. Ciekawe jest, że owa personalizacja praktycznie w każdym przykładzie odbywa się poprzez pismo i grafikę, czyli środki, które tradycyjnie kojarzą nam się z książką. Sama forma jednak jest daleka od konwencji standardowej publikacji i często bardziej przypomina takie formy plastyczne, jak plakat czy kolaż.

Ilustracja 14 Personalizacja Archetyptury Czasu - wykonanie Adam Piętak

 Źródło: Archetyptura – Andrzej Głowacki, W: Facebook [online], https://www.facebook.com/archetyptura

Ilustracja 15 Personalizacja Archetyptury Czasu 

 Źródło: Archetyptura – Andrzej Głowacki, W: Facebook [online], https://www.facebook.com/archetyptura

Archetyptura czasu jest uporządkowana i jednolita. Wykorzystanie QR kodów, które ograniczone są do białych i czarnych kwadratów dodatkowo to uwypuklają. Pojedyncze strony książki posiadają od jednego do kliku kodów wpuszczając powietrze do konstrukcji z gigantycznych znaków graficznych.

Z kolei personalizacja tych ‘tekstów’ to absolutna wolność twórcza, ramami są jedynie wyobraźnia i możliwości osoby skanującej. Tu przechodzimy do interpretacji nie tyle czytelnika, co autora danej formy treści, artysty, który pokazuje jak postrzega otaczający go świat książki poprzez ruch, głębię, geometryczne uporządkowanie lub feerię barwnych plam.(24)

zobacz odcinek czwarty (wkrótce)

11. Książki nie do poduszki, „Newsweek” [online]. Dostępny w Internecie http://kultura.newsweek.pl/ksiazki-nie-do-poduszki,22360,1,1.html

12.  Wikipedia [online]. Dostępny w Internecie: http://pl.wikipedia.org/wiki/Ksi%C4%85%C5%BCka#Elementy_budowy_ksi.C4.85.C5.BCki 

13. Vandendorpe Christian, Od papirusu do hipertekstu. Esej o przemianach tekstu i kultury”, tłum. Anna Sawisz, Warszawa 2008, s. 19.

14. Tamże, s. 20.

15. Głombiowski Karol, Książka w procesie komunikacji społecznej, Wrocław 1980, s. 39.

16. Tamże, s. 39.

17. Vandendorpe Christian, Od papirusu do hipertekstu. Esej o przemianach tekstu i kultury”, tłum. Anna Sawisz, Warszawa 2008, s. 40.

18.  Głombiowski Karol, Książka w procesie komunikacji społecznej, Wrocław 1980, s. 20.

19.  Nyczek Tadeusz, Widzoczytelnik w krainie niby książek, [w:] Współczesna Polska Sztuka Książki, pod red. Alicji Słowikowskiej i Hanny Kocańda-Kołodziejczyk, Warszawa 1998, s. 13.

20.  Archetyptura – Andrzej Głowacki, [w]: Facebook [online]. Dostępny w Internecie: https://www.facebook.com/archetyptura

21. Wszystko o kodach QR, „Komputer świat” [online]. Dostępny w Internecie: http://www.komputerswiat.pl/jak-to-dziala/2011/06/wszystko-o-kodach-qr.aspx 

22. Nyczek Tadeusz, Widzoczytelnik w krainie niby książek, [w:] Współczesna Polska Sztuka Książki, pod red. Alicji Słowikowskiej i Hanny Kocańda-Kołodziejczyk, Warszawa 1998, s. 13.

23. Archetyptura – Andrzej Głowacki, W: Facebook [online]. Dostępny w Internecie: https://www.facebook.com/archetyptura

24. Hildebrand Adolf, Problemy formy w sztukach plastycznych, tłum. Tadeusz Zatorski, Warszawa 2012, s. 9.

 Ilustracja 3 Książka artystyczna

Źródło: http://wedrowka.bookart.pl/pl/wedrowka.html

zobacz odcinek pierwszy

Już samo określenie książka artystyczna może być postrzegana jako z gruntu sprzeczne. Książka posiada ramy, jest to byt interpretowany dzięki poszczególnym elementom, na które składają się: „materiał piśmienniczy, zapis graficzny, treść i funkcja.”(5) Przymiotnik artystyczny z kolei nosi znamiona wolności formy i z gruntu pozbawiony jest sztywnych ram i konwenansów, gdyż związane jest ze sztuką i samym artystą. (6)

Książka artystyczna to często pojedynczy egzemplarz, unikat w swojej formie i treści, inaczej niż przy tradycyjnej publikacji, gdzie zarówno treść jak i forma jest powielana. Taki był zamysł druku, aby książka w tej samej formie mogła trafić do szerokiego grona odbiorców. Książki artystyczne to raczej wariacje na temat książki, „są one raczej twórczą refleksją odwołującą się do motywu książki, bądź przetwarzającą w swobodny sposób symbolikę z książką związaną.” (7)

 Ilustracja 4 Grażyna Brylewska "O miłości i o bólu"

Źródło: Book Art Korepondencja  http://korespondencja.bookart.pl/

 
Współczesna książka artystyczna jest bliższa sztuce książki z lat dawnych, gdzie zamiast nakładu i krzykliwej okładki ceniło się sztukę druku i ilustracji. Rozwój książki  artystycznej datuje się na przełom XIX i XX wieku wraz z rozwojem zjawiska livres d'artistes (8), jednak zdobienia publikacji zwartych istniały od momentu ich powstania.

Wydawać by się mogło, że z powodu niełatwej historii Polska nie ma wielu lat doświadczeń w dziedzinie tak artystycznej. Nic bardziej mylnego. Polscy typografowie, drukarze i introligatorzy podążali za trendami zachodnimi (9) i zwłaszcza w okresie międzywojennym wyróżniali się profesjonalizmem i wysokim poziomem artystycznym. (10)

 Ilustracja 5 Europe,  Mieczysław Szczuka, Teresa Żarnowerówna

Źródło:  http://50watts.com/Take-a-Look-at-Me-Now-1

 Ilustracja 6 Bluszcz, Edmund Bartłomiejczyk

Źródło:  http://50watts.com/Take-a-Look-at-Me-Now-1

Współcześnie należy wyróżnić dwa ośrodki wydawnicze, które znacząco przyczyniły się do rozwoju sztuki książki i współczesnej książki artystycznej. Jest to Wydawnictwo Artystyczne Urszula Kurtiak i Edward Ley z Koszalina oraz łódzkie wydawnictwo „Correspondance des Arts” Jadwigi i Janusza Tryznów. Oba ośrodki wspierają rozwój książki artystycznej i prezentują prawdziwe unikaty. Książki te choć nadal są produktem niszowym i nieskomercjalizowanym, zyskują na popularności i prestiżu, stając się produktem luksusowym, tak jak dawne książki tworzone ręcznie, i obecnie mogą być lukratywną inwestycją. (11)

 Ilustracja 7 Fletnia Chińska, książka pach­nąca jaśmi­nem wkształ­cie koła,

tłumaczenie Leopold Staff

Źródło:  http://www.kurtiak-ley.pl

 Ilustracja 8 Owidiusz, Publius Ovidius Naso — O kosme­tyce twa­rzy pań

Źródło:  http://www.kurtiak-ley.pl

 Ilustracja 9 Grażyna Brylewska Chora Róża wiersz Williama Blake’a w tłumaczeniu Jolanty Kozak

Źródło:  http://www.kurtiak-ley.pl

zobacz odcinek trzeci

5.  Misiak Jarosław, Współczesna polska książka artystyczna. Ośrodki wydawnicze i dorobek edytorski [online]. Lublin 2002. http://ksiazka-artystyczna-dorobek.eprace.edu.pl /694.Wspolczesna_polska_ksiazka_artystyczna._Osrodki_wydawnicze_i_dorobek_edytorski..html
6.  Słownik języka polskiego [online]. http://sjp.pwn.pl/szukaj/artystyczny

7.  Misiak Jarosław, Współczesna polska książka artystyczna. Ośrodki wydawnicze i dorobek edytorski [online]. Lublin 2002. http://ksiazka-artystyczna-dorobek.eprace.edu.pl/694.Wspolczesna_polska_ksiazka_artystyczna._Osrodki_wydawnicze_i_dorobek_edytorski..html
8.  Wiercińska Janina, Sztuka i książka, Warszawa 1986.
9.  Tamże.
10.  Misiak Jarosław, Współczesna polska książka artystyczna. Ośrodki wydawnicze i dorobek edytorski [online]. Lublin 2002. http://ksiazka-artystyczna-dorobek.eprace.edu.pl/
694.Wspolczesna_polska_ksiazka_artystyczna._Osrodki_wydawnicze_i_dorobek_edytorski..html

11. Książki nie do poduszki, „Newsweek” [online]. http://kultura.newsweek.pl/ksiazki-nie-do-poduszki,22360,1,1.html

 Ilustracja 1 Wave and Fog

Źródło: Cara Barerl http://www.carabarer.com/

Czym jest książka artystyczna? Jeszcze książkę czy już sztuką? Czy książki artystyczne powinniśmy czytać, czy może przeżywać? Doszukiwać się sensu czy poddawać się wrażeniu? Książka artystyczna bardziej niż jakakolwiek inny przedmiot wymyka się konwencjom a co ważniejsze obiektywizmowi. Wszystko co artystyczne z gruntu nie podlega obiektywnemu spojrzeniu. Książka artystyczna choć posiada formę, to jej znaczenie i odbiór zmienia się w zależności od odbiorcy, czytelnika, widza. Książkę artystyczną doświadcza się wszystkimi zmysłami. Poniższa opowieść w odcinkach nie odpowie na postawione wyżej pytania. Nie jest to jednak celem. Jest to próba przedstawienia zjawiska książki artystycznej i książki zmodyfikowanej (altered books) oraz jej indywidualnego podejścia do treści i formy i wstęp do dalszych literackich poszukiwań, doświadczeń i rozważań.

Książka (artystyczna)

Książka sama w sobie przeszła długą drogę, aby dziś stać się nieodłącznym elementem codziennego życia. Rozwój pisma, materiałów i narzędzi drukarskich, postaci książki aż w końcu samego piszące sprawiło, że dziś książka to naturalny kompan w naszym życiu. Sama książka zmieniała się wraz z potrzebami przechowywania wspomnień, opowieści. Jako nośniki do utrwalania myśli służyły skalne groty, gliniane i woskowe tabliczki. Popularność zdobył papirus, pergamin aż w końcu papier. Ludzkość jednak nie spoczęła na laurach i nadal poszukuje najbardziej trwałego nośnika, który odzwierciedla obecne czasy. W dobie rozwijającej się technologii nic w tym zatem dziwnego, że książki są zapisywane, jako plik czy kod; zwykły papier został zamieniony na e-papier, a pióro i kałamarz oraz tradycyjny druk w technologię e-ink. Przed wynalezieniem druku książka była produktem luksusowym, „przywilejem nielicznych”. (1)

Wynalazek Gutenberga rozpoczął nową erę w świecie wydawniczym i niejako poprawił sytuację książek. Książka drukowana przestała być nieosiągalna, stała się bardziej dostępna poprzez szybszy druk dzięki matrycom trwałym, które umożliwiały wielokrotne odlewy czcionek. (2) Głównym celem Gutenberga tak naprawdę nie była popularyzacja ksiąg i masowego ich druku, lecz chęć udowodnienia, że księga wydrukowana za pomocą nowoczesnej na ówczesne czasy technologii może być równie idealnie wykonana co najlepsza księga stworzona dzięki sztuce pisarskiej. (3)

 Ilustracja 2 Biblia Gutenberga

Źródło: Polska Biblioteka Internetowa http://www.pbi.edu.pl/

Mimo że wynalazek Gutenberga uważany jest za przełom w dziedzinie wydawniczej, to książki drukowane jego techniką były nadal zbyt drogie i pozostawały poza zasięgiem mniej zamożnych osób.

Ludzie masowo sięgnęli po książki dopiero, gdy stały się one dostępne nie tylko fizycznie, ale również ekonomicznie. Miało to jednak bezpośredni wpływ na ich wykonanie. Mniej uwagi przywiązywano do aspektu wizualnego a podstawową racją bytu książki było po prostu jej czytanie. (4)

Książce artystycznej bliżej do tradycyjnego rękopisu niż książki drukowanej zarówno w sferze artystycznej, jaki i ekonomicznej. Nie jest ona bowiem przeznaczona dla nieograniczonej grupy odbiorców, a i ogromne znaczenie przywiązuje się do wyglądu. Warstwa zewnętrzna przejmuje zarówno wartość estetyczną, jak i poznawczą, czasem kosztem treści lub nawet jej braku. Książki artystyczne stoją niejako na rozdrożu sztuki książki i sztuki jako takiej. Nierzadko pada pytanie czy są to jeszcze publikacje czy już dziedzina sztuk plastycznych, wszak autorzy książek artystycznych to często artyści plastycy.

zobacz odcinek drugi

1. Vandendorpe Christian, Od papirusu do hipertekstu. Esej o przemianach tekstu i kultury, tłum. Anna Sawisz, Warszawa 2008, s. 9.

2. Grycz Józef, Z dziejów i techniki książki, Wrocław 1951, s. 42.
3. Grycz Józef, Z dziejów i techniki książki, Wrocław 1951, s. 53.

4. Wiercińska Janina, Sztuka i książka, Warszawa 1986, s. 29.